WhakamĀrama Āpitihanga
Hei whakaatu i ngā paparanga e toru o te kiri me ngā hanga o roto:
whakaahua arinuiKo te mātanga kiri te tūngaio hauora e whai mātauranga ana, e whai pūkenga ana ki te hauora o te kiri me te rongoā i ngā mate kiri, pēnei i ēnei nei:
- Ko te whēwhē. He punga ka pupū ake i te kiri i te pokea o tētahi ruahuru, o tētahi kōputa tōhau rānei. Ki te kore e rongoātia, ka pirau, ka tino mamae.
- Ko te huahua. He tona iti ka tipu i te kahu o te kiri nā te purutiti, nā te kakā rānei o tētahi repe noni.
- Ko te mate huahua. He mate kiri tuku iho, ka takea mai rānei i te taurangirangi o te taiaki, i te pōkaikaha, i te pīpīwai o te taiao noho, me te ngoikore o te akuaku whaiaro. Ka horapa te tipu o te tona iti, mātua ki te kanohi, ki te poho me ngā pokohiwi. Ki te kore e rongoātia ka pirau, ka whekewheke.
- Ko te hakihaki. He wāhi o te kiri ka māngeongeo, ka pupuhi, ka kakā, ka takea mai i te pāwera o te tangata ki tētahi mea. Ko te harehare me te muna ētahi momo hakihaki.
- Ko te hoipū kirikā. He pokenga huaketo pāpaka, ka pupū ake i te wāhi o ngā ngutu. He hoipū waiwai torotiti, ka papī, kātahi ka whekewheke. I ētahi wā, ko te māhunga ānini, ko te korokoro mamae, ko te uaua hīwiniwini ōna hoa haere.
- Ko te kikohunga. He poke kino tēnei ka pā ki te kiri, ki te pūtautau rānei kei roto i te tinana. Ko ōna tohumate, ko te panoni o te tae o te kiri, ko te hoipū, ko te pupuhi, ko te papī o te kūtere haunga i tētahi mate kiri, ko te heke o te pēhanga toto, ko te piki o te kakapa manawa, ko te māhunga ānini, ko te kirikā. Me he kino te pā o te kikohunga tērā pea ka pōutokia te wāhanga o te tinana kei reira te mate nei, pērā i te matimati i te waewae rānei. Ka whāngaihia te tūroro ki te rongoā paturopi, koia hei aukati i te hora o te kikohunga.
Ko te weu pūmua tētahi matū kei roto i te kiri, ko tāna he whakarīrā, he whakapūioio i te kiri, e pīngore ai, e kūtorotoro ai. I te kaumātuatanga ka heke tā te tinana whakaputa weu pūmua, nō reira he āpiti taiora ka kainga nuitia e tērā hunga.
Ko te pakitea tētahi āhuatanga ka pā ki ētahi tāngata, koia ko te whakaputa tuhene o te pūtau mate i te kiri o te angaanga.
Ina riterite tonu te whakamahia o ngā ringaringa me te hikahika i tētahi hanga, ka pātio te kiri, arā, ka mārō, ka mātotoru, ka mātoretore. Ka pātio anō hoki ngā matiwae, ngā rekereke me te kumu i ētahi wā.
Arā ētahi momo koha kiri:
- Ko te ira. E noho papatahi ana tēnei koha me te kiri, he uri ake te tae i te tae o te kiri. I te nuinga o te wā karekau he mate o te ira, engari me āta tiaki kia kore ai e tīkākā. Mēnā he ira kei te kiri o te pēpi i tana whānautanga mai, ka kīia he ira whererei.
