WhakamĀrama Āpitihanga
Ko te wāhanga tuatahi pea o te mahi rangahau, he whakatakoto i te pātai rangahau, i te pātai pakirehua rānei hei whakatewhatewha. Ka ara ake tēnei i tētahi take pāpori o te wā; i tētahi tūāhuatanga e whakararu ana i te iwi, i te hapori, i te ao whānui rānei; i te hiahia kia tūhura i tētahi tūāhuatanga o mua (ko te rangahau hītōria tērā); ka ara ake rānei i te hinengaro pākiki o te tangata. Mēnā he tangata ka whai wāhi mai ki te rangahau, e tika ana kia āta tirohia te tukanga rangahau kia mōhiotia ai ka haumaru aua tāngata rā. Ka kīia tēnei ko te whakaaetanga matatika.
Arā ētahi momo rangahau matua i te tikanga ā-iwi:
- Ko te rangahau inekounga. I konei ka kohia he kōrero, he raraunga inekounga rānei kāore e tohua ki te tau noa iho. Ka uiuia pea he tāngata; ka mātakitakihia pea te kaupapa o te rangahau i roto i tōna anō horopaki; ka tūhuratia ngā mātākōrero tuku iho, pērā i te pūrākau me te waiata; ka whakatewhatewhangia ngā puna kōrero tuhi, ka āta whakaarohia ngā ōritenga me ngā rerekētanga e pūrangiaho ai te kaupapa e rangahautia ana. Mā konei e rukua ai te rētōtanga o te kaupapa. Ko te hunga ka uia, ka kīia ko rātou te tīpako, ā, ko rātou hei whakaata i te āhua o te taupori e arotahitia ana e te rangahau. I te nuinga o te wā, kāore i te tokomaha rawa tēnei hunga, engari he rahi tonu, he hōhonu tonu ngā kōrero ka kohia i tēnā, i tēnā. E taea ana te tuku pātai tuwhera kia riro mā te tangata e uiuia ana e waihanga āna whakautu, kia whai mana anō ai ia i roto i te tukanga rangahau. E tika ana kia whāia te tikanga o te 'whakaae i runga i te mōhio', arā, kia āta whākina ngā taha katoa o te rangahau kia mārama pū ai te tangata ka ahatia āna kōrero.
- Ko te rangahau inerahi. I tēnei momo ka whakamahia he tikanga tauanga ki te kohikohi, ki te kōmaka, ki te tātari, ki te whakaatu hoki i ngā momo raraunga ka taea te tohu hei tau, ka kīia he raraunga inerahi. Ko te tatauranga ā-motu hei tauira o te rangahau inerahi. Ka whakamahia tēnei momo rangahau ki te kohi kōrero i tētahi tīpako nui. Arā, he nui ngā tāngata ka uia (i te nuinga o te wā, mā te rārangi patapatai ā-tuhi), he pātai kati te āhua o ngā pātai, inā e taea ana te whakautu mā te tohu i tētahi kōwhiringa. Ka mātua whakaaturia ngā kitenga o te rangahau inerahi ki te kauwhata. I ētahi wā ka kīia te rangahau inerahi, he tirohanga tauanga.
- Ko te rangahau whakanekeneke. Ko te whāinga i tēnei momo ko te āta mātai i ngā hua ka puta i tētahi panonitanga, me te whakaputa whakaaro anō ki panoni kē atu, e pai ake ai tētahi kaupapa, tētahi raruraru rānei. E whā ngā wāhanga matua i te rangahau whakanekeneke:
Koia nei ētahi atu kupu e tino whakamahia ana i roto i te ao rangahau:
- Ko te rangahau tōmua. He whakamātau tēnei i te rangahau matua me tōna tukanga kia mōhiotia ai ngā wāhi e hapa ana pea, ngā wāhi hei whakarerekē, hei whakapakari, hei āta whakaaroaro i roto i te rangahau matua ka whai atu i muri.
- Ko te rapunga mātākōrero. Koia ko te āta tirotiro i ngā kōrero e hāngai ana ki te kaupapa o te rangahau kua oti kē i ētahi atu te whakaputa. Ka āta tātarihia ēnei kōrero mei kore e puta he māramatanga hei āwhina i te kairangahau ki te waihanga i tāna.
- Ko te rangahau rāroto. I konei he huānga te kairangahau nō roto tonu i te rōpū e rangahautia ana. Mā konei pea e huaki ai he kūaha, e puta ai he kōrero i ngā tāngata e uia ana, kāore e tukuna ki te rāwaho. Ko te mea hei whakaatu i konei, ko te rītaha o te kairangahau, arā, ka ngākau pai ia ki ngā kōrero a ōna uri, a ōna hoa aropā, kāore pea e āta tātarihia i runga i te ngākau tapatahi. Mēnā nō iwi kē atu, nō waho kē atu te kairangahau i te rōpū e rangahautia ana, ka kīia tērā ko te rangahau rāwaho.
- Ko te rangahau whakapūaho. He wāhanga tēnei o roto i te rangahau matua e aro ana ki tētahi rōpū iti, ki tētahi tauira o te kaupapa matua rānei i roto i ōna anō āhuatanga o ia rā. Hei tauira, ko te rangahau i ngā āhuatanga i pā ki tētahi whānau kotahi, i pā rānei ki tētahi pakihi kotahi, ki tētahi umanga kotahi rānei i te wā o te mate urutā korona i Aotearoa i te tau 2020.
- Ko te puna kōrero. Koia ko ngā wāhi, ngā tāngata, ngā pukapuka, ngā paetukutuku e kimi ai te kairangahau i ngā kōrero e hāngai ana ki tana kaupapa. Ka kīia ngā tuhinga taketake me ngā hopunga kōrero ā-waha, he puna mātāmua. Hei tauira, ko ngā mauhanga taketake pērā i ngā mauhanga a Te Kōti Whenua Māori, ko ngā rātaka aronehe, ko ngā tuhinga hautaka taketake, ko ngā haukiri, ko ngā kōrero aronehe kei roto i ngā waiata me ngā pūrākau a ngā tīpuna, ko ētahi o ngā kōrero kei te ipurangi. Ko ngā puna mātārua, koia ko ngā rauemi e whakamāori ana, e tātari ana, e whakaatu ana rānei i tētahi o roto i te puna mātāmua. Hei tauira, ko ngā haurongo, ko ngā arotakenga pukapuka, ko ngā pukatara.