WhakamĀrama Āpitihanga
He maha ngā whakarōpūtanga o ngā momo tipu o Aotearoa, o tāwāhi hoki. Ko tētahi whakarōpūtanga a te Māori he tātai i runga i ngā kāwai whakaheke mai i a Ranginui rāua ko Papatūānuku. Arā anō ētahi whakarōpūtanga maha pēnei i ēnei nā:
- ngā tipu whaipua (pērā i te mānuka me te kamokamo) me ngā tipu pua-kore (pērā i te tōtara me te rimu)
- ngā tipu whai kākano (pērā i ngā tipu whaipua katoa) me ngā tipu kākano-kore (pērā i te rarauwhe me te rimurimu)
- ngā tipu o ngā wāhi rerekē, pērā i te ngahere, te maunga, te repo, me ngā tipu o te takutai.
Ka ora ētahi tipu mō te toru tau, nui ake rānei, pērā i ngā rākau o te ngahere. Ka kīia ēnei tipu he tautini.
Ka ora ētahi tipu mō te tau kotahi anake, pērā i te nuinga o ngā hua whenua. Ka kīia ēnei tipu he tautahi.
Arā anō ētahi tipu ka ora mō te rua tau. Ka kīia he taurua.
whakaahua arinuiTe tō
Koia te wāhanga matua e tū ai te tipu me ōna rau, ōna peka, ōna pua me ōna hua. Kei roto i te tō ngā pū tarapī hei kawe i te wai me ngā taiora mai i ngā pakiaka ki ngā rau. Ko te tariwai te ingoa o ēnei pū.
Te pakiaka
Mā ngā pakiaka e mau ai te tipu ki te oneone. Ko te mahi a ngā pakiaka he miti i te wai me ngā taiora o roto i te oneone. He hōhonu te tupu o te tāmore ki roto i te oneone, tiki atu ai i te wai o reira. Ka toro atu ngā pakiaka kaurapa ki ngā taha o te tipu. Ko ngā weri te wāhanga o ngā pakiaka ka miti i te wai.
Te rau
Ko te wāhi hanga kai e ora ai te tipu. Arā ko te wāhi e haere ai te tukanga ahotakakame.
Te pua
Koia nei te wāhi o te tipu ka whakaputaina he kākano e pihi mai ai he tipu hou ā tōna wā.