matawhenua

WhakamĀrama Āpitihanga

Ko ētahi whakarōpūtanga o roto i te matawhenua, ko te matawhenua tangata, ko te matawhenua tūroa, ko te matawhenua taiao:

• Matawhenua tangata. Koia ko te tuari o te tangata me ōna kāinga, ōna wāhi noho, ōna ahurea, ōna ōhanga huri noa i ngā whenua o te ao. Ka whai wāhi atu hoki tā te tangata whakamahi, tāna atawhai, tāna takahi, tāna whakarerekē i te taiao māori, tae atu ki āna taiao hanga, pērā i te tāone.
• Matawhenua tūroa. Ko te hanga me te āhua o te whenua me te moana, te tuari o ngā rawa māori pēnei i ngā momo tokahuke me te hinu, tae atu ki ngā āhuatanga pēnei i te wai māori me ngā momo tipu, otaota, ngahere anō hoki.
• Matawhenua taiao. He kōtuituinga tēnei o te matawhenua tangata me te matawhenua tūroa, arā, ko te mātai i ngā āhuatanga o roto i te taiao, pērā i te āhuarangi me te tuari o ngā momo kai māori, te taunekeneke me te taupuhipuhi o ērā āhuatanga, me te mahi a te tangata kei te pā atu ki ērā āhuatanga. Ka whai wāhi atu i konei ko te whakakinotanga o te taiao me ngā momo mahi e ora anō ai ia.

Koia nei ētahi pakirehua matua e toru a te kaimātai matawhenua e pā ana ki tētahi mea, pērā i ngā reo, i te mahi ōhanga, i te parahanga, i te whakatipu kai, i nga wāhi noho o te tangata, me te maha noa atu:

• He pēhea te noho mai, te tuari o tērā mea?
• He aha i noho ai tērā mea ki aua wāhi rā?
• He aha ngā akoranga ka hua ake i ērā pātai, e kitea ai he mahi, he huarahi rānei hei whakamauru, hei whakakore i ngā raruraru kua puta i tā te tangata noho ki ōna wāhi noho.

E whitu ngā huatau matua e noho mai ana hei anga tātai i ngā mahi, i ngā whakaaro, i ngā kōrero o roto i te matawhenua:

1. Ko te taiao. Ahakoa taiao māori, taiao ahurea, taiao hanga, he āhuatanga motuhake tō tēnā, tō tēnā.
2. Ko te tirohanga. Arā, ko te āhua o tā te tangata, tā te iwi aro ki te ao me tōna hanga. He rerekē te tirohanga a tēnā me tēnā, nā runga anō i te rerekē o ngā ahurea, o ngā wheako, o ngā whakapono, me ngā uara.
3. Ko te tukanga. Ko ngā tukanga ērā o te taiao māori, pērā i te ngāhorohoro me te whakakoraha, ko ngā tukanga ahurea hoki, pērā i te hekenga tangata ki mea whenua, ki mea whenua, me te whakaaotanga.
4. Ko te tauira. He tauira e kitea ana i te hora o ngā āhuatanga o te taiao māori, pērā i ngā momo āhuarangi, i ngā momo ngahere, i ngā momo oneone. He tauira anō e kitea ana i te rerekē haere o ngā āhuatanga matawhenua i te takanga o te wā.
5. Ko te taunekeneke. Koia ko te noho tahi mai o ngā taiao rerekē me te pānga atu o tētahi ki tētahi, ko te whakawhanaungatanga hoki o ngā iwi, me te pāhekoheko o ngā iwi ki te whenua.
6. Ko te panonitanga. Koia ko te rerekē haere, ko tā te tangata whakarerekē rānei i te taiao māori, i te taiao hanga anō hoki, me ngā hua ka puta. Ko ēnei rerekētanga hoki i te takanga o te wā.
7. Ko te toitūtanga. Ko te āhua o ngā whakaaro, o ngā mahi a te tangata ake, otirā a ngā rōpū, a ngā iwi, e ora ai te whakatipuranga o ināianei, me te kore e whakararu i te oranga o ngā whakatipuranga kei te heke mai. Koia ko te toitūtanga o te hau, o te wai, o te oneone, o ngā pūnaha rauropi, o ngā rawa o Papatūānuku, o Ranginui.