whanake tangata

WhakamĀrama Āpitihanga

Ko ētahi āhuatanga e hāngai ana ki te whanaketanga tinana o te tangata:

• Ko te ngōki, ko te tū, ko te hīkoi o te kōhungahunga, arā, ko te whanaketanga o ōna pūkenga nukurahi.
• Ko te whanaketanga o ngā pūkenga nukuiti, pērā i te pupuri pene me te patopato kupu i te waea me te rorohiko.
• Ko te tipu o te tinana i te wā o te pūhuruhurutanga, pērā i te tipu o ngā taihemahema, te kaha tipu o ngā uaua, te tipu o te huruhuru ki ngā kaokao, ki te paehema, ki te kanohi o te tāne, me te tīmatanga o te ikura o te kōhine.
• Ko te hina haere o te makawe i te kaumātuatanga me te ngoikore haere o ngā kōiwi me ngā uaua.

Ko ētahi āhuatanga e hāngai ana ki te whanake hirikapo o te tangata. He mea rangahau, he mea whakaingoa ēnei kōeke whanaketanga e Jean Piaget, tētahi kaimātai hinengaro nō Huiterangi:

• Ko te rongonuku, arā, ko ngā akoranga ka hua ake i ngā wheako o te tangata, mātua rā i te kōhungahunga. Ka urupare ia ki ngā whakaohooho o tōna taiao, pērā i te reo tauawhi o ōna mātua. Ko tētahi akoranga matua i tēnei kōeke whanaketanga ko te noho pūmau tonu o tētahi hanga ahakoa kāore e kitea ana e te tangata.
• Ko te whakaaro tūhāngai tōmua. Koia ko te whakamahi a te tamaiti i ngā tohu e hāngai ana ki tētahi mahi, pērā i te whakamahi i tētahi poraka ānō nei he wakarererangi. He nui ngā tākaro whakataruna i tēnei kōeke whanaketanga, ā, e mātua aro ana te tamaiti ki a ia anō, ki ōna hiahia me ōna whakaaro.
• Ko te whakaaro tūhāngai. Ka tipu te whakaaro arorau o te tangata i tēnei kōeke whanaketanga. Hei tauira, ko te whakarōpūtanga o tētahi hanga, pērā i te wai – ko te wai māori tērā hei inu mā te tangata, ko te wai tai i te moana, ko te wai ua ka heke i te rangi, ko te wai rere o te awa. Ka mārama hoki ia ki te pūmautanga o tētahi rahinga, pērā i te ōrite o te rahi o tētahi poro tiakareti, ahakoa kua tapahia ki ētahi wāhanga iti. Ka piki hoki tana aro ki ngā hiahia me ngā whakaaro o tangata kē, me te rerekē pea o ērā i ōna ake.
• Ko te whakaaro kōhure. Ka mārama haere te tangata ki ngā āhuatanga tuatini, ki ngā whakaaro tuatini me te tūhonohono o tētahi mea ki tētahi. Hei tauira, ko ngā kāwai me ngā hononga o roto i tēnei mea te whakapapa. Ka mārama haere ia ki ngā momo tohu hei whakaatu i tētahi hanga, i tētahi tikanga rānei, pērā i tā te tauira tukutuku o te poutama tohu i te rapunga o te mātauranga. Ka pakari haere tōna whakaaro arorau, tōna whakaaro tūrehurehu, waihoki tana āhei ki te waihanga whakaaro, ki te whakaoti rapanga.

Ko ētahi āhuatanga i te whanaketanga kare ā-roto o te tangata:

• Ko te whakawhirinakitanga a te tangata ki tangata kē, arā, ko te whakapono mā tangata kē ia e tiaki, e tauawhi. Koia ko te pēpē e whakawhirinaki ana ki ōna mātua, ki tōna whānau, e tutuki ai ōna hiahia katoa. Ko ngā whanonga a te pēpē hei whakaputa i ōna kare ā-roto māmā, pērā i te koa me te pōuri.
• Ko te mana motuhake o te kōhungahunga. Ka mārama haere te tangata ki tōna āhei ki te whakatutuki i ētahi mahi māmā, pērā i te haere ki te wharepaku ina hia mimi, hia tiko rānei ia. Ka kōwhiri ia i āna tākaro, i āna mahi, ā, ka mārama haere ia ki te mōrearea o ētahi mahi, pērā i te piki rākau. Mā roto i ēnei āhuatanga ka tipu te kiritau o te tangata me tōna whakapono ki a ia anō.
• Ko te puta haere o te tuakiri o te tangata, me tana tūhura i ōna ake āhuatanga motuhake, pērā i tōna iranga, i tōna hōkakatanga, i ōna whakapono me ōna uara.