Te Reo Matatini

tūingoa

noun

tūingoa

WHAKAMĀRAMA

Ko tā tēnei momo kupu, he tohu, he whakaingoa rānei i tētahi mea. Mēnā he ingoa tangata, he ingoa wāhi, he ingoa rānei o tētahi rōpū, ka kīia ērā he tūmoko. He pūmatua te pū tuatahi o tētahi tūmoko.

  • Hei tauira o te tūingoa noa: arawhata, aroha, ringaringa, raki.
  • Hei tauira o te tūmoko: Te Rina, Kirikiriroa, Te Taura Whiri i te Reo Māori.

A word which denotes or names something. Names of people, places and groups are referred to as proper nouns. Proper nouns are spelt with the first letter capitalised.

  • Examples of common nouns: ladder, love, hand, north
  • Examples of proper nouns: Te Rina, Kirikiriroa, Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Tauira KŌrero

Kimihia kia toru ngā tūingoa i tēnei kōrero.

I te reo Māori, ko te tūāhua ka whai i muri i te tūingoa, pērā i te 'maunga teitei'.

He aha te momo tūingoa me pūmatua tōna pū tuatahi?

WhakamĀrama Āpitihanga

I te nuinga o ngā tūingoa o te reo Māori, he ōrite te tūingoa takitahi me te tūingoa takitini, pērā i te ‘te maunga’ me te ‘ngā maunga’.

I ētahi tūingoa o te reo Māori, he paku rerekē te tūingoa takitahi me te tūingoa takitini, pēnei i ēnei:

tūingoa takitahitūingoa takitini
wahinewāhine
tuakanatuākana
tamaititamariki
tangatatāngata
matuamātua
tipunatīpuna
teinatēina
tangatatāngata
tuahinetuāhine

Ko te aho tūingoa, he huinga kupu iti e whakakapi ana i te wāhi o te tūingoa i roto i te rerenga kōrero. Hei tauira:

Rerenga kōrero e whai tūingoa ana

(e tārarotia ana te tūingoa)

Rerenga kōrero e whai aho tūingoa ana

(e tārarotia ana te aho tūingoa)

He ātaahua te maunga.He ātaahua te tirohanga atu a te kanohi.
Kua tūtaki au ki a Heremia.Kua tūtaki au ki te reo rōreka rā.

He whakarōpūtanga tūingoa atu anō te tūingoa tūrehurehu, te tūingoa ōkiko, me te tūingoa rangapū:

  • Tūingoa tūrehurehu: He ingoa mō ngā āhuatanga kāore e taea te whāwhā e te ringa, pērā i te kare ā-roto (aroha, pukuriri, koa), i te ariā (manaakitanga, wairua, whakapono) me te huatau (ngoi, taihara, ohaoha).
  • Tūingoa ōkiko: He ingoa mō ngā āhuatanga ka taea te whāwhā e te ringa, pērā i te tangata (kaikaranga, tamaiti, whanaunga), i ngā āhuatanga o te taiao (rākau, moana, toka), me ngā momo hanga (pouaka, waka, tūru).
  • Tūingoa rangapū: He ingoa mō ngā momo rōpū, pērā i te 'kapa', i te 'rūnanga' i te 'hunga whakarongo', i te 'tira', i te 'rāngai' me te 'kāhui'.

Ko te tūwāhi, koirā ngā tūingoa e tohu ana i tētahi wāhi, i te ingoa ake rānei o tētahi wāhi. Hei tauira: Ruapehu, Taranaki, Waikato, uta, tāwāhi, tātahi.

Takenga Mai

tū (tumu) - foundation, base

ingoa - name

KUPU KĒ ATU

kupuingoa

Tauira KŌrero

Kimihia kia toru ngā tūingoa i tēnei kōrero.

I te reo Māori, ko te tūāhua ka whai i muri i te tūingoa, pērā i te 'maunga teitei'.

He aha te momo tūingoa me pūmatua tōna pū tuatahi?

WhakamĀrama Āpitihanga