hītori

WhakamĀrama Āpitihanga

Ko te mātanga hītori, ko te tangata rangahau i te hītori, ka kīia he tumu kōrero o mua.

Koia nei ētahi wehewehenga o roto i te hītori:

• Ko te hītori ā-iwi. Arā, ko ngā hekenga, ko ngā whakapapa, ko ngā kaiārahi, ko ngā hangarau, ko te āhua o te noho a tētahi iwi ki tō rātou taiao, tae noa ki ngā panonitanga i te takanga o te wā me te takenga mai o aua panonitanga.
• Ko te hītori tātāmi. Koia ko te mātai i te tāmitanga o tētahi iwi taketake e tētahi iwi awenui o whenua kē, o rohe kē. Ka tirohia ngā mahi a te hunga tātāmi me te pāpātanga o aua mahi rā ki te iwi taketake me ngā panonitanga ka hua ake i reira.
• Ko te hītori pāpori. Koia ko te mātai i te anga pāpori o tētahi iwi, i te āhua o tā rātou noho ki ō rātou whenua, me tā rātou taunekeneke ki iwi kē.
• Ko te hītori tōrangapū. I konei ka mātaihia ngā pūnaha tōrangapū o tētahi whenua, o tētahi iwi rānei i te takanga o te wā, te pāpātanga o aua pūnaha tōrangapū ki te kātū noho o te iwi, ngā ture i whakatauria, ngā rangatohe a te iwi, tae atu ki ngā ariā me ngā uara e noho mai ana hei tūāpapa mō aua pūnaha tōrangapū.
• Ko te hītori ōhanga e mātai ana i ngā momo pūnaha ohaoha i te takanga o te wā, te pāpātanga o aua pūnaha ki te kātū noho o te iwi, tae atu ki ngā ariā me ngā uara e noho mai ana hei tūāpapa mō aua pūnaha ōhanga.
• Ko te hītori ahurea. Arā, ko te mātai i ngā tikanga a tētahi iwi, i te takenga mai o aua tikanga, i ngā hua ka puta i tā te iwi whai i aua tikanga rā, tae atu ki ngā panonitanga i te takanga o te wā. Ko te reo o te iwi tētahi āhuatanga matua ka mātaihia i te hītori ahurea.
• Ko te hītori toi. Ka tirohia ngā momo mahi toi a tētahi iwi i te takanga o te wā, āna taonga tuku iho, te āhua o āna hoahoa whare me hanganga kē atu, tae atu ki ngā tikanga o roto i aua mahi toi rā.
• Ko te hītori aotūroa. I tēnei peka o te hītori ka mātaihia ngā rauropi o te ao māori pēnei i te rākau me te kararehe, te ora pēhea nei o ngā momo rauropi i te takanga o te wā, tae atu ki te kuneroatanga o aua rauropi rā.
• Ko te hītori taiao. Koia ko te āta mātai i tā te tangata pāhekoheko me te ao tūroa i te takanga o te wā. Ka whai wāhi atu ko te awenga o te taiao māori ki te mahi a te tangata, me te pāpātanga a te tangata ki te taiao māori.

Ko te hītori whārahi, koia ko te wānanga, ko te rangahau i ngā awenga nui, i ngā ia matua o roto i te hītori o te ao.

Ko te hītori whāiti, koia ko te aro ki tētahi tūāhua motuhake o mua, ki tētahi iwi motuhake, ki tētahi tangata motuhake rānei me te noho mai o tērā ki roto i te horopaki o te wā. Ko te hītori haukāinga me te hītori whānau hei tauira o te hītori whāiti, inā e aro ana ki te hītori o taua kāinga ake, o taua whānau ake rānei.

Ko te mātai hītori tā te whare wānanga auraki āta wetewete, āta tātari, i ngā kōrero hītoria, ōna puna mātāmua, ōna puna mātārua, me te kōtuitui anō i aua kōrero i runga i te whakaaro arohaehae.