He Kupu Whakataki

Ko te reo hei tāhuhu mō te hinengaro, te huarahi matua hei kawe i te mātauranga me ngā tikanga o roto i ngā wāhanga ako o te kura. Ki te kore e pakari te reo o te pouako me te ākonga, e kore hoki e toro atu ki te hōhonutanga o te kaupapa ako. He mea nui kia āta whāngaihia te ākonga ki te reo e hāngai ana, e eke ai ia i ngā taumata o te mātauranga. Ki te kore, he hinengaro whiri tāna kai. He puna kupu motuhake tō tēnā wāhanga ako, tō tēnā wāhanga ako, e tutuki ai tā te kaikōrero whakamārama i ngā tini āhuatanga e hāngai ana.

Kei te takwā o te 14,000 kupu kei www.paekupu.co.nz i tēnei wā, e hāngai ana ki ngā tini kaupapa ako o roto i Te Reo Matatini, Pāngarau, Ngā Toi, Pūtaiao, Hangarau, Tikanga ā-Iwi me Hauora. Haere ake nei te wā ka utaina tonuhia he kupu atu anō.

He nui tonu ngā mahi rangahau kupu, waihanga kupu, i oti i ngā rōpū reo me ngā pouako i roto i ngā tau kua hori ake nei. Ko tā Paekupu, he whakakao mai i ēnei rārangi kupu ki te pae tukutuku kotahi, he whakaatu i te takenga mai o ngā kupu, me ngā whakamārama. I ētahi wā, e toru, nui ake rānei ngā kupu Māori kua waihangatia mō te āhuatanga kotahi. Nō reira ko te mahi a ngā Kāhui Whakaruru he āta whakaaro i ngā kupu e tino hāngai ana. Hāunga tērā, mā te kaikōrero tonu e whiriwhiri ngā kupu ka whakamahia e ia, engari he whaihua tonu ki ā tātou ākonga mēnā e ōrite ana ngā kupu motuhake o ia wāhanga ako i roto i ō tātou kura reo Māori.

Ehara i te mea he hou katoa ngā kupu o Paekupu. He mea tuku iho te nuinga o ngā kupu, he kupu tawhito a ngā mātua tīpuna, pērā i ngā ingoa o ngā taonga whakatangitangi, ngā kupu e hāngai ana ki te waiata, me te huhua noa atu. He kupu ā-iwi ētahi o ēnei kupu, ā, e tika ana kia mau tonu ēnei kupu hei whakaahua i ngā toi puoro o tēnā iwi, o tēnā iwi. Kua whakaurua ngā kupu e mōhio whānuitia ana ki tēnei papakupu, otirā e whakahautia ana ngā kura ki te mahi tahi me ngā mātanga reo o te rohe ki te āta wānanga i ngā kupu ake o te iwi e hāngai ana ki ngā wāhanga ako o te marautanga. E rua ngā whāinga matua i konei, kia ora tonu te reo ā-iwi; kia mārama, kia tika anō hoki te reo whakaako i ngā wāhanga ako.

Kua tino whanake te mātauranga e whakaakohia ana i ō tātou kura, nō reira kua whanake anō hoki te puna kupu hei whakaata i tēnei mātauranga. Koia nei ngā huarahi e whakatauria ai he kupu hou:

  • Ka āta rangahautia te tikanga o te kupu i roto i te wāhanga ako e hāngai ana;
  • Ka āta tirohia ngā kupu tawhito o te reo Māori, me te tūpono kite i tētahi kupu e hāngai ana ki te āhuatanga e hiahiatia ana. Hei tauira, kua kapoa te ‘tārawa’ hei kupu mō ngā rārangi e rima e tuhia ai ngā tohu oro mō tētahi titonga puoro, arā, te ‘stave’ i te reo Ingarihi. He kupu tawhito te tārawa mō tētahi kaho, tētahi aho rānei hei whakairi i tētahi mea.
  • Ka hangaia he kupu hou nō roto tonu i te reo Māori hei whakaata i te tikanga o te āhuatanga o te wāhanga ako e hiahiatia ana. Hei tauira, ka honoa tahitia te ‘mata’ me te ‘rahi’ ka puta ko te ‘matarahi’, koia hei kupu mō te mahinga toi nui ka peitatia, ka whakairia rānei ki tētahi pātū.
  • He wā ruarua noa iho, ka whakawhitia te kupu Ingarihi ki ngā oro o te reo Māori. Hei tauira, ko te ‘hāona’ hei kupu mō te ‘horn’, ko te ‘kānawehi’ hei kupu mō te ‘canvas’.

He papakupu tēnei e hāngai ana ki ngā wāhanga ako o te marautanga kura. Kia mataara, nā te mea kāore ētahi o ngā kupu e hāngai ana ki ngā āhuatanga kōrero o ia rā. Hei tauira, kua hangaia te ‘tūārere’ mō te ‘movement’, tētahi wāhanga motuhake o roto i tētahi titonga puoro. Kāore e hāngai ana te ‘tūārere’ ki ērā atu tikanga o te kupu Ingarihi nei, te ‘movement’. Nō reira kia mataara tonu te whakamahinga o te kupu.

He tikanga kē atu ō ētahi o ngā kupu Māori, engari kāore i te hāngai ki tētahi wāhanga ako o te kura. Nō reira kāore aua tikanga i whakaurua ki a Paekupu. Ko te kupu ‘hunga’ hei tauira. I te toi ataata, ko te hunga, koirā te wakuwaku i tētahi mea kia māeneene, kia koi rānei. Ko te tikanga noa o ia rā o te kupu ‘hunga’, ko te huinga tāngata. Kāore taua tikanga i whakaurua ki te papakupu nei, nā te mea kāore i te hāngai ki tētahi wāhanga ako o te kura.