WhakamĀrama Āpitihanga
Koia nei te papa tākaro whutupōro me ōna wāhanga. Kei te takiwā o te 100 mita tōna whāroa, kei te takiwā o te 70 mita te whānui:
Ka wehea te kapa whutupōro ki ngā tūranga takamua me ngā tūranga tuarā. Ka kīia te waekape, ngā poumua me ngā pouwhītiki, ko ngā takamua ita, inā ko rātou ngā tino kaikōkiri i te pakanga. Ko te ripamua tētahi atu ingoa mō te huinga o ngā poumua e rua me te waekape. Ko te ripawaenga hei ingoa atu anō mō ngā pouwhītiki. Ko ngā poutaha me te poumuri ka kīia ko ngā takamua wātea, ko te ripamuri rānei. Ko rātou ngā tino kairutu i te hoariri, he taukaea anō ki waenga i ngā takamua me ngā tuarā. Ko te poutoko, te topatahi, te toparua me te topapū, ka kīia ngā tuarā roto. Ko ngā paihau me te hiku ngā tuarā waho, ko rātou ngā wae parahutihuti o te kapa. Koia nei tētahi rārangitanga matua o te kapa i te wā o te kakari, he pērā anō te rangamaro o te hoariri e āpititū ana:
E 40 meneti te roa o ia haurua o tētahi kēmu whutupōro, hui katoa e 80 meneti, engari he iti iho i tērā mō te tamariki me te taiohi.
E rima te whiwhinga mō te piro, e rua mō te whana turuki, e toru mō te whana tautuku me te whana taka.
Ko ētahi momo whana:
- Ko te whana tīmata. Koia rā te tīmatanga o ia haurua. He mea whana taka te pōro i te pae waenga, ā, e tika ana kia nui ake i te 10 mita te tawhiti o te whana. Ki te kore, kei te kapa hoariri te kōwhiringa kia whanaia anō te pōro, kia tū rānei he kakari ki waenganui pū o te papa tākaro.
- Ko te whana pātea. Ka tukuna e te kaiwawao he whana pātea mō ētahi momo hara o te hoariri, pērā i ētahi hara kakari, i te maka tūtira kotiti, me te mākahia o te pōro, arā, ka hopukina kautia te pōro ki roto i te rohe 22 mita. Kei te kaitākaro, tana kapa rānei te kōwhiringa mēnā ka whana kautia te pōro, ka whana iti rānei hei tīmata anō i te kēmu.
- Ko te whana rewa. Ka paku whanaia te pōro kia rere ki runga ake i ngā kaipare. Kāore e rere roa te whana rewa, e taea ai e te kaiwhana, e tētahi hoakapa ōna rānei te whaiwhai atu kia riro anō i a ia te pōro. Ka kīia tērā tūtākaro ko te whana rewa me te whaiwhai.
- Ko te whana taka. Ka taka te pōro kia tupana i te papa i mua i te whana. Koia rā te momo hei tīmata anō i te kēmu mēnā ka pēhia te pōro ki te rohe poimate e tētahi o te kapa kaupare. Ko te whana taka tētahi kōwhiringa hoki mā te kapa kōkiri, arā, he whana taka ka rewa pai ki waenga i ngā poupiro (arā, ki runga ake i te kaho). E toru te whiwhinga o tērā.
- Ko te whana hōkai. He hauroki te whana i te pōro ki te taha o te papa tākaro hei whaiwhai atu mā te paihau, mā te kaitākaro kei taua taha rā.
- Ko te whana ripi. Ka whanaia te pōro kia takahurihuri i runga i te papa, ki muri o te rārangi o ngā kaipare. Ka whaiwhai atu te kaiwhana, tētahi hoakapa ōna rānei, me te tauwhāinga kia riro anō i a ia te pōro.
- Ko te whana tike. He teitei te rewa o te pōro ki te rangi, e taea ai e te kapa kōkiri te oma whakamua ki te whakararu i te kaihopu. He wā anō ka kīia he whana rangi.
- Ko te whana tautuku. Ina hara tētahi ka riro i te kapa hoariri he whana tautuku. Kei a rātou te kōwhiringa kia whana kautia te pōro ki waho kia pai ake ai te wāhipapa o tō rātou kapa, ka whana tū-ā-nuku rānei kia rewa pai ki waenga i ngā poupiro. E toru te whiwhinga o tērā.
- Ko te whana turuki. He whana tū-ā-nuku, whana taka rānei ka riro i te kapa i muri i tā rātou piro. Mēnā ka angitu te whana ki waenga i ngā poupiro (ki runga ake hoki i te kaho), e rua te whiwhinga.
- Ko te whana pouaka. I te nuinga o te wā, mā te poutoko tēnei momo whana i te tukutanga o te pōro ki a ia e ōna takamua, i tētahi āpitinga. Kāore e rere roa te whana pouaka engari ka rewa ki runga ake i ngā kaipare, e taea ai e ngā kaiwhaiwhai te whakararu i te kaihopu o te hoariri.
Ko ētahi momo maka:
- Ko te maka tinihanga. He momo māminga i te hoariri hei karo i a ia. Ka whakatata atu te kaitākaro maupōro ki te hoariri e whakarite ana ki te rutu, ā, ka whakatarunatia te maka. Ka mau te aro o te kairutu ki te wāhi e pōhēhē ana ia e makaia ana te pōro, ā, mā konā e huaki ai he paku āputa hei oma mā te kaikōkiri.
- Ko te maka whakamua. Kāore e whakaaetia te maka whakamua ki tētahi hoakapa i raro i ngā ture whutupōro. Ko te kakari te hāmene, ka riro i te hoariri te whāngai kakari.
- Ko te maka tuku. Ka makaia te pōro ki tētahi hoakapa e pātata ana i te wā e rutua ana te kaikawe i te pōro.
- Ko te maka whakahipa. Ka makaia te pōro kia hipa i tētahi hoakapa tīmori kia hopukina e tētahi atu hoakapa e tawhiti atu ana i te tīmori. He rauhanga hei karo i ngā kairutu o te hoariri.
- Ko te maka poto. Mā te tataha o te kaikōkiri maupōro ka huakina he paku āputa. Ka tukuna e ia te pōro kia iri i taua āputa, hei hopu mā tana hoakapa e oma hohoro ana ki te mau i te pōro.
- Ko te maka tāwhiro. Mā te tāwhirowhiro i te pōro e tawhiti ai, e tere ai tana rere.
- Ko te maka tīkoke. Ka makaia te pōro kia āhua teitei tana rere ki runga ake i tētahi hoariri kia kore e taea atu e ia.
- Ko te maka whakaangi. Ka whakaangi te kaimaka i te wā tonu e makaia ana te pōro, mā reira e hohoro ake ai te rere. Mēnā kei te papa te pōro, i tana putanga i te kakari, ko te maka whakaangi pea te maka, inā ka kokoa te pōro, ka whakaangi, ka makaia i te nekehanga kotahi.
- Ko te maka hōhipera. Ka makaia te pōro hei hopu mā tētahi hoakapa i te wā tonu e rutua ana ia e tētahi o te hoariri. Kāore ia e whai wā ki te karo, ki te whana, ki te maka rānei i te pōro i mua i te rutu.
Ko te kakari:
Ko te kakari tētahi momo tūtākaro whakarite matua. Ka whakatūria e te kaiwawao he kakari hei tīmata anō i te kēmu mēnā ka hara iti, ka hapa rānei te tākaro a tētahi kapa. Hei tauira, ko te maka whakamua, ko te taka whakamua, ko te tūhapa heipū. Ka paihere ngā takamua e waru o tētahi kapa ki a rātou anō, kātahi ka porotūtaki atu ki te paiherenga takamua o te hoariri. Ka whāngaihia te pōro e te poutoko ki roto i te ana o waenganui hei tīkape mā ia taha. Ka rīrā te pana a ia taha kia neke whakamua. Ka puta te pōro ki muri o kakari hei koko atu, hei maka atu mā te poutoko.
Ka porotūtaki ngā taha e rua o te kakari i runga i ngā tohutohu ka karangahia e te kaiwawao. Ko te tuohu te karanga me te mahi tuatahi; ko te paihere te tuarua, ā, i reira ka puritia e ngā poumua ngā poraka o ngā poumua o te hoariri; ko te porotūtaki te tuatoru, arā, ka whirinaki atu tētahi taha ki tētahi. Kia tūwhena te kakari, kātahi ka whāngaihia atu te pōro, ā, i reira ka whakaaetia te panapana a ngā taha e rua.
Ko te kakari hinga tērā, arā, ka hinga te kakari ki te papa. Mēnā nā te hara o tētahi taha i hinga ai, ka whiua taua kapa, he whana tautuku te whiu. Mēnā kāore tētahi taha i hara (e ai ki tā te kaiwawao), ka whakatūria anō te kakari.
Ko te kakari takahuri tērā. He rauhanga haukerekere i te kakari a te hoariri, kia nui ake i te 90º te huri o te kakari. Nā te kore o te tūwhena o te kakari a te hoariri, ka whiua rātou e te kaiwawao, ko te whana tautuku te whiu.
Mēnā e pātata ana te kakari ki te paepiro, ko te piro pana pea te whāinga a te kapa kōkiri. Arā, mā te rīrā o te pana ka hoki whakamuri te kakari a te kapa kaupare. Mā te poumuri o te kapa kōkiri te pōro e whakamatua, ā, kia whiti atu i te paepiro, ka pēhia te pōro.
I te nuinga o ngā kakari ka riro te pōro i te kapa whāngai kakari, engari ki te riro i te hoariri (nā tā rātou tere ki te tīkape, tō rātou kaha rānei ki te pana), ka kīia he kakari whānako.
Ko te tūtira:
Mēnā ka whanaia, ka rere noa rānei te pōro ki waho, arā, ki tua o te paetaha, ka tohua e te kaiwawao he tūtira. Ka rārangihia ngā takamua o ia kapa i te wāhi i puta ai te pōro ki waho, kia haurua mita te āputa ki waenganui i ngā kapa. Ka makaia te pōro hei tauwhāinga mā ngā takamua. Ka peke, ka hīkina hoki ngā takamua kua tohua mā rātou e tauwhāinga te pōro, mātua rā ko ngā pouwhītiki me te poutaha kūiti ngā kaipeke tūtira. Mēnā he whana tautuku ka whanaia ki waho, ka riro te maka tūtira i te kapa whiwhi tautuku. Mēnā ka whanaia noatia ki waho, ka riro te maka tūtira i te hoariri. I ētahi wā ka karangatia e te kapa nō rātou te maka tūtira he tūtira poto, arā, kia ruarua ngā takamua ki te tūtira.
Ko te kaunuku:
I ētahi wā ko te kaunuku tētahi tūtākaro ka hua ake i te tūtira. I te kaunuku, kāore te kaitākaro maupōro e taka, e rutua rānei ki te papa. Ka tū tonu me tana whawhai ki te nuku whakamua. Ka paihere atu ia ki te hoariri, ā, ka paihere ōna hoakapa ki muri i a ia, ka pana whakamua ai. E whakaaetia ana te tuku haere i te pōro mā roto i te kaunuku ki te kaitākaro o muri, mā reira e kore ai e taea atu e te hoariri. Kāore e whakaaetia kia whakahingatia te kaunuku e te hoariri, ka kīia tērā he kaunuku hinga, ā, he whana tautuku te whiu.
Ko ētahi momo hara:
Ko te whana tautuku te hāmene mō ēnei momo hara:
- Mēnā ka puritia tonutia te pōro e te kaitākaro i muri i tana rutunga.
- Ko te kore o te kairutu e tere nuku atu i te wāhi rutu, ka ārai rānei ia i te pōro.
- Ko te kuhu a te kaitākaro ki te kaunuku, ki te āpitinga rānei mai i te taha.
- Ko te whakahinga mārire i te kakari, i te kaunuku rānei.
- Ko te tūhapa a tētahi kaitākaro.
- Ko ngā hara rutu pērā i te rutu kakī, te rutu i te kaitākaro e rewa ana, me te rutu ringakore.
- Ko te hōtaetae i te hoariri kia kore ai e taea atu e ia te pōro te hopu, te kaikawe pōro rānei te rutu.
Mēnā he taikaha te rutu kakī, te ririhau rānei, ko te kāri kōwhai, te kāri whero rānei te hāmene. Ina hāmenehia te kaitākaro ki te kāri kōwhai, ka noho ia ki te taha, ki te pae hara mō te tekau meneti, kātahi ka hoki anō ki te kēmu. Ina hāmenehia ki te kāri whero, ka mutu i reira te tākaro a taua kaitākaro. Ka haere tonu te kēmu, engari ka tekau mā whā ngā kaitākaro o tana kapa mō te rua tekau meneti, kātahi ka whakaaehia tētahi o ngā whakahiri kia eke ki te papa tākaro.
Ko ētahi nuka:
- Ko te pārai. Ka paparea te kairutu e te kaikawe pōro i a ia e oma ana, arā, mā tana ringa e pana te kairutu kia kore ai e taea atu e ia.
- Ko te oma māminga. Ka oma whakamua te kaitākaro ānō nei ka makaia te pōro ki a ia e tōna hoakapa. Ka whakarite te hoariri ki te rutu i te kaioma māminga, engari ka makaia te pōro ki kaitākaro kē.
- Ko te kūhī. He momo nekeneke i te wā e oma ana te kaitākaro maupōro, ka paku whakarerekēngia te tere o te oma hei whakararu i te kairutu.
- Ko te haukoti. Arā, ko tā te kaipare oma whakamua ki te hopu i te pōro kua makaia e te hoariri ki tētahi o ōna hoakapa.
- Ko te oma tukituki. He taikaha te oma torotika a te kaikawe pōro ki te tukituki i te hoariri. He āpitinga te hua me te whāinga kia wawe te tukurua i te pōro, he maka tuku rānei i te wā e rutua ana ia.
- Ko te whakawai me te maka. Ka oma whakamua te kaikawe pōro, ā, kia pātata atu ki te kairutu kātahi ia ka maka i te pōro ki tētahi hoakapa. He nuka matua tēnei mēnā he maha ake ngā kaikōkiri i ngā kaipare. Ka kīia tērā he inaki. Hei tauira, mēnā e rima ngā tuarā kaikōkiri kei tētahi taha o te kakari, ā, e toru ngā kaipare, ka kīia he inaki pūrua.
Ko ētahi atu kupu whutupōro:
- Ko te aponga, arā, ko te tauwhāinga i te pōro i muri tata tonu i te rutunga, i mua i te aranga o te āpitinga. Ko tā te tangata i rutua me te hoakapa tuatahi ki te tautoko i a ia, he whakangita i te pōro kia kore ai e taea atu e te hoariri. Ko tā te kairutu me te hoakapa ka tae tuatahi atu ki te tautoko i a ia, he whātoro atu ki te tango i te pōro, engari me tū tonu i ō rāua waewae, kaua rāua e taka ki te papa. Ka kīia tērā mahi ko te ketuketu.
- Ko te tūārere. Koirā te wā e ora ana te pōro i waenganui i tētahi aponga me tētahi. Mēnā he maha ngā tūārere, ka uaua haere tā te kapa kaupare aukati i ngā tūtākaro a te kapa kōkiri.
- Ko te whana tauutuutu. I konei ka hohoko te whana o te pōro ki te rohe muri o te hoariri, i runga i te kore o tētahi atu tūtākaro e wātea ana, i te tūpono rānei ka taka te pōro i te kaihopu.
- Ko te huanga. He wā tēnei i muri i tētahi hapa pērā i te taka whakamua, i tētahi hara rānei pērā i te tūhapa, e riro ai i te hoariri tētahi painga. Ko te piro, ko te whana taka, ko te painga wāhipapa ētahi tauira. Ki te kore he painga, ka hoki ki te wāhi i hapa ai, i hara ai rānei, ā, ka tīmata anō te kēmu i reira i runga i te tohutohu a te kaiwawao e hāngai ana ki te hapa, ki te hara rānei.
- Ko te kokotinga. Ka aukatia te whana pōro e te hoariri mā te tere o tana oma whakamua ki te whakararu i te kaiwhana.
- Ko te piro tautuku. Mēnā ka hara te kapa kaipare hei aukati i te piro a te kapa kōkiri, ka tohutohua e te kaiwawao he piro tautuku ki raro tonu i te kaho o ngā poupiro.
- Ko te āpitinga taupae. He nuka hei tauwhāinga i te pōro i te aponga, i te āpitinga rānei. Mēnā kāore i āta whakangitahia te pōro e te kapa kawepōro ki te aponga, mā te āpitinga taupae a te hoariri e riro ai te pōro i a rātou. Arā, he kaha nō rātou ki te pana whakamuri i ngā kaitākaro e whakangita ana i te pōro.
- Ko te kaupare pāpaka. He nuka kaupare, inā te oma whakamua, whakatetaha hoki a te rārangi kaupare me te whāinga kia panaia te rārangi kōkiri ki te taha, kia kore ai e hua ake he āputa hei omanga mā tētahi o ngā kaikōkiri.
- Ko te kaupare kokoti. Ka hohoro te oma a te rārangi kaupare ki te rārangi kōkiri me te whāinga kia rutua te kaikawe pōro i mua i tana maka i te pōro. Ko te horo koke o te kapa kaupare te mea nui i tēnei nuka, kia kore ai e hua ake he āputa hei omanga mā te hoariri.
- Ko te tāhae pōro, ko te whānako rānei. Ka rarautia te pōro e te kaipare i a ia e rutu ana i te kaikawe, ā, mā te kaha o tana nonoke ka riro i a ia te pōro.
- Ko te kokorere. Ko tā te kaikōkiri, he koko ake i te pōro e noho ana ki muri i te āpitinga, me tana oma tōtika ki roto i ngā kaipare. Ka kīia te kawe tōtika i te pōro ki roto i te mātotoru o ngā kaipare, ko te kōkiri pokapū.