WhakamĀrama Āpitihanga
He maha ngā momo toikupu tuku iho a ngā tīpuna, pērā i te tauparapara me ngā momo mōteatea pērā i te waiata tangi, i te ruri me te pao.
Ko ētahi toikupu e whai korihi ana, e whai whiti ana hoki. Ko te korihi, koia tētahi rārangi, huinga rārangi rānei ka hokihokia i muri i ia whiti. Ko te nuinga o ngā waiata arotini e pēnei ana.
Ko te awe auaha tētahi āhuatanga e kitea nuitia ana i te toikupu, arā, ko tā te kaituhi whakakotiti i ngā āhuatanga wetereo. Hei tauira, ko te whakataha i ngā kupu kōiwi pērā i te 'i' me te 'kua' kia pai ai te manawataki o ngā kupu.
Arā ētahi toikupu e rangona ana te huarite me te manawataki. Hei tauira:1
Kaua e āwangawanga e hoa mā
E kore tō tātou reo e ngaro rawa
He aha rawa au i kōrero pērā ai?
Nā te mea, e hoa, kei a au te tikanga pai.
Ko te ruri paki tētahi momo toikupu, arā, he paki ka tākina me ōna anō huarite, manawataki hoki. He ruri paki ētahi oriori, inā he takitaki i ngā mahi a ngā tīpuna.
Ko te haiku tētahi momo nō te whenua o Hapani. Ko tōna tikanga he tuku whakaaro ki te taiao, he whakaatu kare ā-roto. He poto, e toru ōna rārangi. E rima ngā kūoro o te rārangi tuatahi, tuatoru hoki, e whitu ngā kūoro o te rārangi tuarua. Hei tauira:2
Matariki e
Nau mai, rewa i te pae
E tau nei ... te tau.
Ko te ruri māhorahora tētahi anō momo, inā te rere noa o ngā whakaaro, kāore e herea ana ki te huarite, ki te manawataki ki tikanga kē atu rānei. Hei tauira:3
Tēnei au e noho nei i tuku whakaaro atu ai
Ki te ao matangurunguru porotaitaka
e huri nei, e huri nei.
E ora tonu ana te aroha o tētehi ki tētehi?
Ko te whai rawa rānei te mahi?
Ko te ruri rārangipū tēnei. Ina pānui whakararo i ngā pū tuatahi o ngā rārangi, he kupu e kitea ana, koia te kaupapa o te toikupu:4
Rū ana te whenua
Ā, ka oioi, ka wiriwiri, heoi
Ka kore ia e
Aro atu. Me
Uaua ka hinga.
He ruri whai āhua tēnei. Ka tuhia ngā kupu ki roto i tētahi āhua e whai pānga ana ki te kaupapa o te toikupu:
1 He whiti nō te toikupu Kaua e Āwangawanga, nā Keri Ōpai. Kei roto i tā Joseph, D. (2004). Te Waihanga Mōteatea, Tā te Kaiako. Porirua: Hana Limited (wh.50).
2 Nā Darryn Joseph. Kei roto i tā Joseph, D. (2004). He Mōteatea Hou, Tā te Ākonga. Porirua: Hana Limited (wh.2).
3 He whiti nō te toikupu Mokemoke, nā Darryn Joseph. Kei roto i tā Joseph, D. (2004). Te Waihanga Mōteatea, Tā te Ākonga. Porirua: Hana Limited (wh.9).
4 Nā Darryn Joseph. Kei roto i tā Joseph, D. (2004). Te Waihanga Mōteatea, Tā te Ākonga. Porirua: Hana Limited (wh.27).