māuiui

WhakamĀrama Āpitihanga

Ko ētahi wehewehenga matua o ngā momo māuiui, ko ērā ka pā ki te tinana, me ērā ka pā ki te hinengaro, ki ngā kare ā-roto, ki ngā piropiro, ki te wairua o te tangata. Hei tauira o ētahi mate tinana:

• Ko te pona kakā. He mate ka pā ki ngā pona o te tinana, arā, ka pupuhi, ka kakā, ka tino mamae. Ka tino pā tēnei mate ki te hunga kaumātua. Ko te kaikōiwi hei ingoa mō te pona kakā ka takea mai i te ngoikore haere o te wheua ngohe ki waenganui i ētahi kōiwi e rua. Ko te kaiponapona hei ingoa mō te momo pona kakā ka takea mai i te kakā o te waihinu pona kei waenganui i ngā kōiwi o ētahi pona, pērā i ngā pona matimati me ngā pona i te kawititanga o te ringa.
• Ko te mate pāwera. He mate ka pā ki te pūnaha awhikiri o te tangata. Ka hua ake tēnei mate i te rongo a te tinana i tētahi matū whakapāwera kāore e pai ana ki a ia. Hei tauira, ko te pāwera hae, ko te pāwera kai, ko te pāwera ki te wero pī, ki te huruhuru rānei o tētahi kararehe.
• Ko te huangō. He mate ka pā ki te pūnaha arahau, inā ka tino whāiti haere ngā pekahau. Ko te mare me te ngāngā ētahi tohumate o te huangō. Ko ētahi takenga mai o te huangō, ko te pāweratanga o te tangata ki tētahi matū o te taiao (pērā i te hae), ko te kai pūroi, ko te korikoringa tinana, ko te parahanga o te hau takiwā. Ko te ngongō te rongoā matua mō te huangō, he pūrere tuku i te rongoā ki roto i te arahau.
• Ko ngā momo mate kiri, pērā i te whēwhē, i te huahua me te harehare. Ki te kore e rongoātia, ka pupū ake, ā, ka huri hei tonaero, he kūtere pirau kei roto, ka kīia ko te ero.
• Ko ngā momo mate pukupuku. He mate ka takea mai i te inati me te korokē o te wehenga pūtau, me te patu a ētahi pūtau i ngā pūtautau e pātata ana. He ngū ētahi pukupuku (pukupuku ngū), arā, ka noho noa iho ki roto i te tinana, engari he orotā ētahi (pukupuku orotā), ā, ka mate pea te tangata. Hei tauira o te mate pukupuku, ko te mate pukupuku pūkahukahu (i te nuinga o te wā ka takea mai i te kai tupeka), ko te mate pukupuku kiri (nā te kaha ngau a Tamanuiterā), ko te mate pukupuku ū, ko te mate pukupuku kōpiro, ko te mate pukupuku raho, ko te mate pukupuku repe tātea, ko te mate pukupuku wahakōpū. He tuku iho te mate pukupuku i ētahi wā. Mēnā e tino ngau ana te pukupuku, arā, he tere te horapa ki roto i ngā pūtau o te tinana, ka kīia he pukupuku rīrā.
• Ko te maremare. Ko te pakē putuputu o te korokoro ki te whakaputa hau, mare hoki e noho purutiti ana ki te arahau. I ētahi wā ehara i te māuiui kino, engari he wā anō e tohu ana te maremare i tētahi pokenga huaketo i te pūnaha arahau.
• Ko te rewharewha. He pokenga huaketo ka pā ki ngā pūkahukahu, ki te ihu me te korokoro. Ko te kirikā, ko te haukōeoeo, ko te maremare, ko te hīwiniwini, ko te māhunga ānini, ko te ruhi, ko te korohāwini ngā hoa haere o te rewharewha.
• Ko te mate huka. He mate ka hua ake i te hē o tā te tinana huri i te kai hei pūngao mōna, arā, ka noho putuputu mai te huka ki roto i ngā toto, kāore e whakamahia hei pūngao. Ko te putuputu o te mimi, ko te matewai, ko te atarua, ko te ruhi ētahi putanga o te mate huka. E tino horapa ana te mate huka puta noa i ngā whenua whai rawa, nā runga i te kātū noho kimimate me te hē o te whiringa kai.
• Ko te hūkiki. He momo mate ioio ka hua ake i te hē o te pūnaha ioio o te tinana. Ka raru ko tā te roro tuku karere hiko ki ngā uaua, ā, ka hukihuki, ka hē te whanonga, ka roro wātea pea te tangata.
• Ko te mate paiori. He mate ioio anō tēnei, ka wiriwiri ngā ringaringa, ka pōturi ngā nekeneke o te tinana, ka hē te taurite, ka kōpā ngā uaua. Mātua pā ai tēnei mate ki te hunga koroheke, he mate ka takea mai i te hē o ngā ira, i te pākia rānei o te tangata ki te matū tāoke pērā i te paturiha.
• Ko te mate manawa. He maha ngā momo, pērā i te kakapa hē o te manawa, i te ia-tuku purutiti, i te manawa-hē, me te roro ikura. Mēnā e mate ana tētahi iaia manawa, pērā i te ia-tuku purutiti, ka kīia ērā momo he mate iaia manawa. Ākene pea ka hinga te tangata i te kore o te hāora e tae atu ki te roro, ā, ki te kore e wawe te whakaora ohotata, ko te hemonga pea te otinga atu.
• Ko te atekakā. He mate ka pā ki te ate, ka takea mai i te huaketo, i te matū tāoke (pērā i te waipiro), i te mate rānei o tētahi wāhanga o te pūnaha awhikiri. Ka horapa haere te atekakā A ki te iwi mā roto i te kai hahawa, i te wē taihemahema rānei, ā, ko te kirikā te tohumate matua. Ka kawea te atekakā B mā roto i ngā toto, ā, he mate tauroa. Ko te kirikā, te mate kirikōwhai me te waimaero ngā tohumate. He mate tauroa hoki te atekakā C, ā, mā ngā toto, mā te wē taihemahema e whakawhitia ai, mai i tētahi tangata ki tangata kē.
• Ko te karawaka. He pokenga huaketo, he kaha te horapa haere. Ko te kirikā, te hakihaki me te rere o te hūpē ngā tohumate matua o te karawaka, ā, ko te tamariki te hunga ka tino pāpāngia e tēnei mate. He māmā noa iho te whakawhitia o te huaketo karawaka mai i tētahi tangata ki tangata kē, arā, ka kawea  rā runga hau.
• Ko te repe hūware pupuhi. He pokenga huaketo horapa ka tino pāpā atu ki te hunga tamariki, inā te pupuhi o ngā repe hūware. Ko te kirikā, ko te pupuhi me te mamae o te kakī, ko te māhunga ānini ngā tohumate matua. Ka whai awhikiri te tangata i muri i tana pāngia ki te repe hūware pupuhi.
• Ko te mate korohiko. Kāore e au te moe a te tangata, pō mai, pō atu, me te aha ka ngenge ia, ka korou-kore.