hauora mātātahi

WhakamĀrama Āpitihanga

Ko tētahi whakarōpūtanga mate matua o roto i te mātai mātātahi, ka kīia he mate whanake, inā ka hē te tipu o tētahi wāhanga, tētahi āhuatanga rānei o te tamaiti. Mēnā e rua, nui ake rānei ngā āhuatanga e tōmuri ana te whanake, ka kīia ko te whanake tōmuri tukipū. Hei tauira, ko te tōmuri o te kōhungahunga ki te whakaputa kupu, ki te hīkoi, kia waia anō ki te tuku mimi, tūtae hoki i te wharepaku.

Koia nei ētahi mate whanake:

• Ko te mate tinana. Ka raru te āhei o te tamaiti ki te nuku i tana tinana, tētahi wāhanga tinana rānei. Hei tauira, ko te mate roro tuarongo. He mate roro ka pā ki te kukune i te wā e hapū ana te whaea, ka hē te mahi me te reretahi o ngā uaua.
• Ko te mate whaiaroaro. I konei ka hē tētahi mahi koiora o te tinana, pērā i te tuku mimi, i te nakunaku kai me te whakangā. Ko te huangō hei tauira.
• Ko ngā momo mate hirikapo. Ka tōmuri te whanake, ka hē rānei tētahi wāhanga o te roro. Ko ōna tohumate, ko te kore e noho tau me te aro ki ngā mahi kei mua i te aroaro (he tou tīrairaka te rite), ko te ngoikore o ngā pūkenga whakarongo, ko te uaua o te hanga me te whakaputa whakaaro. Ka kīia i ētahi wā he mate ako, ko te mate aro pīkari hei tauira.
• Ko te mate pāpori. Ka kīia hoki ēnei he mate whanonga, inā ka hē te pāhekoheko ki tangata kē, he whakatōhenehene te whanonga i ngā horopaki pāpori. Ko ētahi momo whanonga whakatōhenehene, ko te whanonga tūhourangi, arā, ka kore e whāia ngā tikanga e hāngai ana ki te horopaki pāpori; ko te whanonga nihoniho, arā, ko tā te tangata whakaputa mārire i ana kupu whakaparahako, i āna mahi hahani ki tangata kē.
• Ko te mate kare ā-roto. I konei, ka raru te tuakiri me te kiritau o te tamaiti, ka manawa pā ia, ko te kōtonga pea te otinga atu.

Ko ētahi o ēnei momo mate ka pūtakea mai i te wā e hapū ana te whaea, ka kīia he mate kukune. Ko te hē pea o ngā ira tuku iho te take, ko te mahi hē pea a te whaea i te wā e hapū ana, pērā i te kai waipiro, i te kai pūroi rānei. Ka kīia te whānui o ngā mate ka hua ake i te kai waipiro a te wahine nōna e hapū ana, ko te mate kukune kai waipiro whānui. Ka raru pea te pūmahara o te tamaiti, ka pōturi pea tana hirikapo, ka hē pea āna whanonga, ka raru ōna kare ā-roto, ka uaua tana ako, ka manawa rere pea. He mate taumano i te nuinga o te wā.

Ka pūtakea ētahi mate kukune i te taiao, pērā i ngā momo mate ka pā ki ngā tamariki ka whānau mai i muri i te pahūtanga o ngā pomu karihi i Tahiti i waenga i te tau 1966 me te 1996.

Ko te aituā tētahi atu takenga o ngā momo mate whanake, pērā i te taka o te tamaiti me te tukinga o tana māhunga.

Arā hoki te pūtakea o te mate whanake i te wā e whānau mai ana te pēpi. Ina kaha pēpēhia te iho i te wā whakawhānau, ka hē te rere o te hāora ki te roro o te pēpi, ko te mate roromi te otinga atu i ētahi wā. Ko te mate roro tuarongo, ko te hūkiki ētahi mate tērā ka hua ake i te roromi i wā whakawhānau.