Welcome to PAEKUPU, words related to Te Marautanga o Aotearoa. Curriculum areas presently available on PAEKUPU: Toi Ataata, Te Reo Matatini, Puoro, Te Reo Pāngarau, Te Reo Pūtaiao, Ngā Mahi a te Rēhia, Hangarau, Tikanga ā-Iwi, Hauora
X
Hauora
hauā
disabled, disability
tūingoa, tūmahi poro, tūāhua
Paekupu
WHAKAMĀRAMA
Kāore e tika te neke o te tinana, o ētahi wāhanga ake ōna, i te mea kua whara, kua tino hē rānei i tētahi mate.*
*He Pātaka Kupu wh.85
Where the movement of the body, or specific parts of it, is not right due to an injury or impairment from a condition.
Tauira KŌrero
He maha ngā tamariki i whānau hauā mai i Aotearoa i ngā tau mai i te 1920 ki te 1960, ko te mate whakamemeke te take.
He mutunga kore te tauawhi a te whānau i tō rātou hauā.
I muri i te aituā motukā ka noho hauā tonu tōna waewae, kāore i mahu.
WhakamĀrama Āpitihanga
Ko te whaikaha tētahi kupu i āta waihangatia e te hapori hauā o Aotearoa hei kupu ake mō rātou, nā runga pea i te wairua matakawa e noho mai ana i te whakaaro o ētahi mō te kupu Ingarihi nei, te 'disabled'. Karekau he wairua matakawa o te kupu hauā i te reo Māori, he wairua atawhai kē.
Koia nei ētahi hauā tinana:
Ko te mate roro tuarongo. Ka hē te mahi me te reretahi a ngā uaua ki te neke i ngā wāhanga o te tinana. He mate roro ka pā ki te kukune i te wā e hapū ana te whaea.
Ko te mate hūkiki. Ka hua ake tēnei mate i te hē o te pūnaha ioio o te tinana. Ka raru ko tā te roro tuku karere hiko ki ngā uaua, ā, ka hukihuki, ka hē te whanonga, ka roro wātea pea te tangata.
Ko te mate horokiwa. I konei ka ngoikore, ka hauaitu ngā uaua, ā, ka raru te manawa, ka uaua te horomi, te hā me te hīkoi.
Ko te mate pūira kehe. He momo mate ā-ira tēnei, inā he tuhene ngā pūira. He rerekē ngā tohumate ki tēnā tangata ki tēnā, engari ka mātua raru ko te whanaketanga o te hinengaro me te tinana.
Ko te pona kakā. He mate ka pā ki ngā pona o te tinana, arā, ka pupuhi, ka kakā, ka tino mamae. Ka tino pā tēnei mate ki te hunga kaumātua.
Ko ngā momo totitoti o te waewae, ka kīia e ētahi he waewae hapehape. Ka takea mai pea i tētahi wharanga, he mate tuku iho rānei i roto i ngā ira o te tangata. Ko te turihaka hei tauira, arā ko te pirara whakawaho o ngā turi, ahakoa e tū ana te tangata me te piri anō o ōna rekereke.
I ētahi wā ka whakahāweatia te hunga hauā i runga i te whakaaro o ētahi kei runga kē atu te hunga toiora. Ka kīia tērā ko te whakatoihara hauā. I ētahi porihanga huri i te ao, ka whakaarohia te hunga hauā he koretake noa iho, ā, he iti noa iho ngā arawātea e puāwai ai ō rātou pūmanawa, e tutuki ai ō rātou pitomata.
KUPU KĒ ATU
whaikaha
kopa
Tauira KŌrero
He maha ngā tamariki i whānau hauā mai i Aotearoa i ngā tau mai i te 1920 ki te 1960, ko te mate whakamemeke te take.
He mutunga kore te tauawhi a te whānau i tō rātou hauā.
I muri i te aituā motukā ka noho hauā tonu tōna waewae, kāore i mahu.