hauā

WhakamĀrama Āpitihanga

Ko te 'whaikaha' tētahi kupu i āta waihangatia e te hapori hauā o Aotearoa hei kupu ake mō rātou, nā runga pea i te wairua matakawa e noho mai ana i te whakaaro o ētahi mō te kupu Ingarihi nei, te 'disabled'. Karekau he wairua matakawa o te kupu hauā i te reo Māori, he wairua atawhai kē.

Koia nei ētahi hauā tinana:

• Ko te mate roro tuarongo. Ka hē te mahi me te reretahi a ngā uaua ki te neke i ngā wāhanga o te tinana. He mate roro ka pā ki te kukune i te wā e hapū ana te whaea.
• Ko te ritua tuaiwi. He mate anō tēnei ka pā i te kukunetanga. Kāore e tika te tipu o te tuaiwi, ā, ka hē ngā ioio o roto. Ko te iokerewai o ngā waewae te otinga atu, me ētahi atu wāhanga o te tinana, pērā i te tōngāmimi me te kōpiro.
• Ko te mate hūkiki. Ka hua ake tēnei mate i te hē o te pūnaha ioio o te tinana. Ka raru ko tā te roro tuku karere hiko ki ngā uaua, ā, ka hukihuki, ka hē te whanonga, ka roro wātea pea te tangata.
• Ko te mate horokiwa. I konei ka ngoikore, ka hauaitu ngā uaua, ā, ka raru te manawa, ka uaua te horomi, te hēhē me te hīkoi.
• Ko te mate pūira kehe. He momo mate ā-ira tēnei, inā he tuhene ngā pūira. He rerekē ngā tohumate ki tēnā tangata ki tēnā, engari ka mātua raru ko te whanaketanga o te hinengaro me te tinana.
• Ko te pona kakā. He mate ka pā ki ngā pona o te tinana, arā, ka pupuhi, ka kakā, ka tino mamae. Ka tino pā tēnei mate ki te hunga kaumātua.
• Ko ngā momo totitoti o te waewae, ka kīia e ētahi he waewae hapehape. Ka takea mai pea i tētahi wharanga, he mate tuku iho rānei i roto i ngā ira o te tangata. Ko te turihaka hei tauira, arā, ko te pirara whakawaho o ngā turi, ahakoa e tū ana te tangata me te piri anō o ōna rekereke.

He momo hauātanga anō te pararūtiki, koia ko te iokerewai o ngā hanga raro o te tinana, pērā i ngā waewae me te papatoiake. Ka hua ake te pararūtiki i te wharanga o te aho tuaiwi. Kāore ngā uaua o te wāhanga raro o te tinana e mahi i ā rātou mahi i te korenga o te karere io e tae atu mā roto i te aho tuaiwi. Mā te tūru wīra e neneke haere ai te pararūtiki.

Arā hoki te hauā pekewhā. Nā te wharanga nui ka iokerewai te tinana mai i te kakī ki ngā matiwae. Ka raru anō ko te aho tuaiwi, ka kore e tae atu ngā karere io ki ngā uaua e nekeneke ai ngā wāhanga o te tinana.

I ētahi wā ka whakahāweatia te hunga hauā i runga i te whakaaro o ētahi kei runga kē atu te hunga toiora. Ka kīia tērā ko te whakatoihara hauā. I ētahi porihanga huri i te ao, ka whakaarohia te hunga hauā he koretake noa iho, ā, he iti noa iho ngā arawātea e puāwai ai ō rātou pūmanawa, e tutuki ai ō rātou pitomata. Arā hoki te hāpai toiora, momo whakahāwea i te hunga hauā, inā ka hāpaitia te hunga toiora, karekau he whakaaro ki ngā matea o te hunga hauā.